Góc nhìn từ Basel

Sân vận động Quốc gia Bắc Kinh, thường được biết đến là sân Tổ Chim, địa điểm chính của Thế vận hội Bắc Kinh. Tate Modern, phòng trưng bày nghệ thuật hiện đại quốc gia London. Allianz Arena, sân vận động bóng đá Munich... đây chỉ là vài nơi trong số rất nhiều công trình kiến trúc mang tính biểu tượng và thiết kế độc đáo đã trở thành địa điểm nổi tiếng tại các thành phố lớn trên thế giới và được trao các giải thưởng lớn như Giải thưởng Kiến trúc Pritzker, một giải Nobel của ngành kiến trúc. Các văn phòng kiến trúc của Herzog & de Meuron (HdM), do các kiến trúc sư người Thụy Sĩ Jacques Herzog và Pierre de Meuron sáng lập, tiếp tục đi tiên phong ở lĩnh vực kiến trúc đương đại trong thế kỷ này.

Với quy mô tầm cỡ toàn cầu, cả về ý tưởng lẫn phạm vi hoạt động, thật ngạc nhiên khi trụ sở chính của nhóm kiến trúc sư này không đặt ở New York, London hoặc Berlin, hay thậm chí ở trung tâm tài chính Zurich, mà lại ở một thành phố nhỏ của Thụy Sĩ, Basel, hơn bốn mươi năm qua. Thực tế, cả hai kiến trúc sư đều lớn lên ở đây và biết nhau từ khi còn là những đứa trẻ.

Nằm ở Tây Bắc Thụy Sĩ bên sông Rhine, Basel từng là trung tâm học thuật và văn hóa từ thời trung cổ, khi Đại học Basel, trường đại học lâu đời nhất của Thụy Sĩ, được thành lập. Không khó để mường tượng sự nghiệp của họ đã được nuôi dưỡng như thế nào nhờ mảnh đất màu mỡ này, nơi được biết đến như thánh địa nghệ thuật nhờ các bảo tàng như Bảo tàng nghệ thuật Basel, bảo tàng công cộng lâu đời nhất ở châu Âu và Quỹ Beyeler, cũng như Art Basel ra mắt vào năm 1970 và hiện là một trong những hội chợ nghệ thuật đương đại lớn nhất thế giới. Chung lớp từ thời tiểu học, Herzog và Meuron là đôi bạn chơi đá bóng với nhau mỗi ngày, cả hai đều tốt nghiệp ETH Zurich. Herzog nói về xuất thân này của họ.

“Tính cách và quan điểm của chúng tôi đều trái ngược nhau, tài năng và sở thích cũng vậy. Thực tế, chúng tôi không có dự định trở thành kiến trúc sư. Pierre muốn trở thành kỹ sư xây dựng, trong khi tôi do dự giữa khoa học và nghệ thuật thị giác. Chính cuộc nói chuyện dài qua điện thoại vào năm 1970 khiến chúng tôi nhận ra kiến trúc có thể là điểm chung cho sở thích và tài năng của mình.”

Herzog nhớ lại những ngày đầu, “Tôi thấy mình giống nghệ sĩ hơn kiến trúc sư trong quá trình sáng tạo. Nghệ thuật dường như hấp dẫn và nổi loạn hơn đối với tôi." Thiên hướng này chắc chắn cũng ảnh hưởng từ nơi họ lớn lên.

“Bảo tàng nghệ thuật tổ chức triển lãm cho các nghệ sĩ như Donald Judd và Joseph Beuys khi họ chưa nổi tiếng. Cách làm việc và tri thức của họ ảnh hưởng đặc biệt đến sự hiểu biết của tôi, không chỉ về nghệ thuật mà cả những điều kiến trúc có thể làm trong tương lai.”

Ngoài vai trò của một công ty kiến trúc, HdM còn hợp tác với rất nhiều nghệ sĩ. Việc kết hợp với những nghệ sĩ có bản sắc độc đáo như Thomas Ruff, Andreas Gursky và Gerhard Richter đã góp phần tạo nên phong cách và tính nghệ sĩ cho công việc của họ.

Với rất nhiều kết nối một cách tự nhiên cùng nơi này, không mấy ngạc nhiên khi họ yêu mến và gắn bó với quê hương.

Herzog chia sẻ: “Chúng tôi không quá chú tâm vào các dự án Basel nhằm tránh bất cứ sự thiên vị nào, “nhưng điều đặc biệt là chúng tôi cứ tiếp xúc với các dự án này mỗi ngày theo đúng nghĩa đen của nó. Chúng tôi có thể tận mắt nhìn thấy các tòa nhà và nếu mọi người không thích chúng, chúng tôi sẽ biết ngay qua báo chí. Ngay bây giờ tại quận Dreispitz, việc quy hoạch phát triển một khu phức hợp năng động đang được tiến hành. Dreispitz hiện là trung tâm văn hóa mới nên chúng tôi chọn nơi này để xây tòa nhà Helsinki Dreispitz. Khu phức hợp này gồm kho lưu trữ, khu hội thảo và văn phòng của chúng tôi, cũng như khu nhà dân sinh đầu tiên. Mục tiêu là thổi luồng sinh khí mới cho cuộc sống ban ngày lẫn ban đêm tại khu này. Chúng tôi kết nối với cộng đồng cư dẫn mỗi ngày và tiếp tục quá trình này với kế hoạch tái phát triển, vừa tăng mật độ dân cư vừa kiến tạo những khoảng xanh công cộng rộng lớn.”

HdM đã thực hiện nhiều dự án khác nhau ở Basel, quy mô nhất trong số này đến nay là cải tạo Volkshaus Basel, một công trình mang tính lịch sử của chính quyền nằm ở trái tim thành phố, từ năm 2011 đến nay. Được xây từ thời trung cổ, Volkshaus Basel đi vào hoạt động như một không gian đa năng vào năm 1925, và đến năm 1970, được chuyển thành văn phòng. Với hy vọng đưa công trình này trở lại mục đích ban đầu, HdM đã nhận nhiệm vụ này. Trong quá trình thực hiện, họ dùng công nghệ và thiết kế mới, tân trang hàng loạt cơ sở vật chất vang bóng một thời của tòa nhà gồm quầy bar, quán ăn, vườn bia, phòng tổ chức sự kiện, phòng tranh, câu lạc bộ, khách sạn và cửa hàng đặc sản. Nỗ lực của họ đã nhận được sự tán thưởng nhiệt liệt.

“Chúng tôi luôn hy vọng đây sẽ là một cấu trúc mang lại đầy đủ chức năng cần cho đô thị. Nói cách khác, là “một thành phố trong thành phố.” Khi dự án hoàn thành, ý nghĩa kiến trúc và văn hóa của Volkshaus sẽ được hồi sinh thành nơi “cho nhân dân” để cộng đồng xích lại gần nhau hơn. Các tòa nhà nên là niềm tự hào của dân chúng vì đó là một phần của thành phố, tạo nên đặc trưng, và khác biệt với các tòa nhà ở những thành phố khác. Giống như Basel, mỗi thành phố đều có ưu và nhược điểm riêng. Khác với xu hướng trở nên đồng nhất, na ná nhau, thậm chí mất đi dấu ấn nhận diện, các thành phố hiện nay ngày càng trở nên đặc biệt hơn. Làm thế nào đảm bảo một tòa nhà trong một thành phố, một quốc gia phù hợp với mục đích, người sử dụng và môi trường bản địa? Công việc của chúng tôi trải rộng qua nhiều thập niên đến nay, với các dự án trên toàn cầu, nhưng chúng tôi luôn mang tính bản địa vào mỗi dự án như thể đó chính là một cộng đồng của mình vậy.”

Như Herzog minh chứng, các kiến trúc sư phải xem xét hàng loạt vấn đề phức tạp. Sau nhiều năm vật lộn với các thách thức do lịch sử và văn hóa địa phương, quan điểm thông thường, hạn chế pháp lý, các vấn đề kinh tế, quan điểm thẩm mỹ và yếu tố môi trường mang lại, HdM đã biến việc tái sinh hay phục dựng lại một công trình có sẵn thành một trong những sách lược hàng đầu. Trong dự án mở rộng Stadtcasino Basel hoàn thành vào năm ngoái, họ đã sử dụng cấu trúc tân baroque, được xây từ thế kỷ XIX, để mô phỏng phong cách trang trí ngoại thất, đồng thời thể hiện sự phá cách khi dùng vật liệu hiện đại cho nội thất. Với cửa hàng UNIQLO TOKYO ở Ginza, họ khoe ra vẻ đẹp tiềm ẩn của kết cấu bê tông nguyên bản, để lộ cột và dầm có sẵn, nhằm tạo nên không gian nội thất mở rộng và thông suốt từ trên xuống dưới.

“Chiến lược của chúng tôi là cùng làm việc, thay vì chống lại những thứ có sẵn. Chúng tôi nhận ra cách tiếp cận này thuận tự nhiên và đầy cảm hứng, thường mang lại kết quả bất ngờ và cải biến”.

Bảo tồn di tích ngày nay, không chỉ là giữ vẹn nguyên quá khứ mà còn phải tính đến giá trị và công năng của di tích, với mục tiêu cuối cùng là phục vụ cho hiện tại. Nhấn mạnh quan điểm “chúng ta không còn có thể phân biệt giữa cái “cũ” và cái “mới”, họ tin rằng tình huống đặc biệt xảy ra mỗi ngày của các đô thị hiện đại chính là nguồn cơn của những thách thức mới.

“Đại dịch nhắc nhở chúng ta tính cấp thiết của việc cải thiện cuộc sống ở các đô thị. Chúng ta cần tạo ra những không gian công cộng dễ tiếp cận, không chỉ là công viên và các khu thương mại, mà còn là các cơ sở văn hóa và không gian chuyên biệt tôn vinh sự hội tụ và bản sắc.”